Bang zijn om de straat op te gaan. Dat geldt tegenwoordig voor mensen zonder verblijfspapieren die uitgeprocedeerd zijn. Als de Eerste Kamer instemt met een wetswijziging in de Vreemdelingenwet, zijn ze strafbaar. Dit heeft een intimiderende werking, zo stellen hulporganisaties. In het toegevoegde artikel wordt ook gerept over strafbaarstelling van hulp aan ongedocumenteerden. Eind augustus gaf minister Van Weel van Justitie aan dit onderdeel te willen schrappen.
‘De meerderjarige vreemdeling die in Nederland verblijft terwijl hij weet of ernstige reden heeft te vermoeden dat dat verblijf niet rechtmatig is, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden of geldboete van de tweede categorie’, zo meldt het eerste punt van artikel 108a van de Vreemdelingenwet. Deze wetswijziging is op 3 juli door de Tweede Kamer aangenomen. Het moet nog wel door de Eerste Kamer voordat de wet gaat gelden.
Voor de Filipijnse Melanie Escano (1973), die hier ruim twintig jaar woont en werkt zonder geldige papieren, is de aanpassing op de Vreemdelingenwet een gruwel. Escano is bestuurslid en woordvoerder van het netwerk FNV Migrant Domestic Workers, waar ongedocumenteerde migrantwerkers in de schoonmaak, horeca en kinderoppas gezamenlijk opkomen voor hun rechten. “Toen ik dit hoorde, was ik in shock. Het brengt zoveel onzekerheid; ik weet werkelijk niet wat er gaat gebeuren. Ik heb het gevoel dat het beetje waardigheid dat we voor onszelf proberen te behouden, ons wordt afgenomen.”
In paniek
Die derde juli ontplofte de app-groep van de FNV Migrant Domestic Workers, iedereen was in rep en roer. “We raakten in paniek”, vertelt Escano. “Dit is geen rechtvaardigheid. Hoe kunnen ze ons zo criminaliseren?” FNV-bestuurder Herrie Hoogenboom, die dit netwerk begeleidt, stimuleerde zijn leden tot actie. Op zondag 7 september werd er dan ook onder het motto ‘Stop de criminaliseringswet!’ flink gedemonstreerd in Den Haag voor het Centraal Station. Een initiatief dat de FNV samen met andere organisaties uitwerkte. “Het enige wat we nog kunnen doen, is vechten”, legt Escano uit. “Demonstreren, een handtekeningenactie houden, steun organiseren. Hopelijk toont de politiek compassie. Ze realiseren zich niet wat onze bijdrage is aan de samenleving en de economie. We zijn niet de last in de samenleving, we zijn de ruggengraat.”
Escano werkt in de schoonmaak; ze heeft negen werkgevers in Den Haag, die weten dat ze ongedocumenteerd is. “Een deel praat er niet over. Het andere deel steunt me, zelfs toen even leek dat hulp aan ongedocumenteerden strafbaar werd.” Terugkeren naar de Filippijnen ziet ze niet als een optie. “Ik heb daar geen baan en op mijn leeftijd is het bijna onmogelijk om die nog te vinden, terwijl mijn moeder en mijn studerende kinderen nog afhankelijk van mij zijn.”
Kop soep
‘Personen of organisaties die illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen helpen onder te duiken zullen op grond van artikel 47 van het Wetboek van Strafrecht ook strafbaar zijn’, zo staat in de toelichting van het toegevoegde artikel 108a van de Vreemdelingenwet te lezen. Begin juli ging de Tweede Kamer akkoord met de aanpassing van de Vreemdelingenwet, maar het protest en verzet tegen artikel 108a groeide. Want hoe breed is die toelichting te interpreteren? Zou een kopje soep aanbieden ook al strafbaar worden? Maar belangrijker nog: zouden alle hulporganisaties die hun best doen om ongedocumenteerden een menswaardig bestaan te geven als criminelen worden weggezet?
De Raad van State moest uitkomst bieden. Die oordeelde eind augustus dat hulp onder het huidige wetsvoorstel gezien kan worden als een vorm van medeplichtigheid. ‘De hulpverlener maakt het immers mogelijk dat die persoon illegaal in Nederland kan blijven’, aldus de Raad. Dit geldt voor zowel vrijwilligers als beroepskrachten. ‘Ook bij beperkte vormen van hulp, zoals het geven van een kop soep, kan al sprake zijn van medeplichtigheid.’ Voor minister Van Weel van Justitie reden om de Vreemdelingenwet op dit punt aan te passen.
Toename van dak- en thuislozen
De verontwaardiging van Martijn van Leerdam, dominee in de Pauluskerk, waar ook een Steunpunt Ongedocumenteerden is gevestigd, is hoorbaar in de hele reactie die hij geeft op dit onderwerp. “We hebben een Palestijnse bezoeker, die via Libië naar Nederland is gekomen. In Libië is het niet goed toeven op dit moment, dus hij kan niet worden uitgezet, zeker niet naar Israël of de Palestijnse gebieden. Maar hij mag hier toch niet blijven. Hij is al 25 jaar lang ongedocumenteerd in Nederland. We zijn er voor de kwetsbare mensen, maar voor de meest kwetsbaren nog het meest. Dat is de grondregel in onze Pauluskerk.”
Hij maakt zich ernstig zorgen over de toekomst. “Onze ongedocumenteerde bezoekers kloppen toch al niet voor niks bij ons aan en nu komen ze verder in de knoei. Ze durven bij calamiteiten niet meer naar de politie of naar hulpverlenende instanties, want ze zijn nog banger geworden om opgepakt te worden of te worden aangegeven. In de schoonmaak, horeca en call centra werken nogal veel ongedocumenteerden, die hebben helemaal geen positie meer om voor zichzelf op te komen. Dus ontstaat er meer uitbuiting. Het gevolg is dat ze wegvluchten van huislijk geweld of van hun uitbuitende werkgever en voor de straat kiezen. Wij voorzien een toename van dak- en thuislozen.”
Van Leerdam hekelt het huidige politieke klimaat in Nederland. “Op het moment dat je zo’n situatie laat ontstaan, dat mensen die toch al kwetsbaar zijn en nergens recht op hebben, bang zijn de straat op te gaan, dan ben je heel hard bezig een soort onderklasse te creëren. Om mensen uit te sluiten en te stigmatiseren. Ik geloof ook dat ze dit in Den Haag best wel weten. Wilders pleit niet voor niets al jaren voor strafbaarstelling van ongedocumenteerden. Het is doelbewust beleid om mensen zwart te maken, ze buiten spel te zetten en ze naar beneden te trappen.”
Europese richtlijn
Daarom zijn medewerkers en bezoekers van de Pauluskerk nauw betrokken bij de landelijke campagne Stop de Asielwetten (stopdeasielwetten.nl). “Daarnaast voeren we de druk op politici op en proberen we het publiek te mobiliseren”, zegt Van Leerdam. In Rotterdam vonden al verschillende demonstraties plaats. In Den Haag waren ze op 7 september bij het landelijke protest eveneens aanwezig.
Ook het Landelijke Ongedocumenteerden Steunpunt (LOS) was hierbij aanwezig. Coördinator Rian Ederveen benadrukt dat stichting LOS een kleine organisatie is, maar wel hun politieke en juridische kennis met alle hulporganisaties voor ongedocumenteerden in Nederland deelt. Ederveen heeft zich over strafbaar stellen van hulp aan ongedocumenteerden geen zorgen gemaakt. “We hebben een Europese richtlijn, de Facilitation Directive, die sinds 2002 geldt en stelt dat hulp aan mensen zonder verblijfsvergunning strafbaar is, tenzij er humanitaire redenen voor zijn. Deze richtlijn is hoger dan de Nederlandse wet.”
Crimineel
Wel maakt ze zich zorgen over de strafbaarstelling van ongedocumenteerden. “Zij kunnen in de problemen raken, ook nu al. Wat we weten van andere landen is dat het schijnmaatregelen zijn. Het is voor de politiek een manier om te laten zien dat ze hard zijn op migratie. Het zal in de praktijk niet leiden tot meer terugkeer, want je kunt mensen niet uitzetten als landen hen niet terugnemen, wat nu veelvuldig plaatsvindt. Bovendien: je kunt niet iedereen gaan controleren in een winkelstraat op legaliteit. Je moet een reden hebben om te controleren, maar de macht van de politie is niet toegenomen.” Een wassen neus dus, denkt Ederveen.
Desalniettemin mist deze wetswijziging zijn doel niet, voorspelt de LOS-coördinator. Ongedocumenteerden zullen minder vaak om hulp vragen omdat ze het risico lopen dat een organisatie gaat klikken, ook al is die daar niet toe verplicht. “Het discours is dat ongedocumenteerd-zijn crimineel is. Zij denken: ‘deze mens is crimineel, dus moeten we die aangeven’.” Ederveen noemt het ongelukkige voorbeeld van een basisschool in Gelderland, die bij een ambtenaar checkte of een ongedocumenteerd kind al dan niet onderwijs mocht volgen. Die ambtenaar belde vervolgens de politie, met alle gevolgen van dien. Stichting LOS zet net als de Pauluskerk in op protest, brieven schrijven en lobbyen bij de politiek om de strafbaarheid van ongedocumenteerdheid uit de wet te krijgen.
Strenge regels
Het Netwerk Ongedocumenteerden Onderdak (NOO) is gelieerd aan stichting LOS en bouwt sinds twee jaar onverstoorbaar door aan een solidariteitsnetwerk voor mensen zonder verblijfsvergunning, om onderdak te bieden aan mensen die buiten de boot vallen. De oprichting van NOO viel samen met de verkiezingsuitslag van de Tweede Kamer, waarbij duidelijk werd dat Nederland een ruk naar rechts had gemaakt, vertelt coördinator Joset van der Hoeven. “Het is fijn dat er allerlei voorzieningen zijn gekomen voor kwetsbare mensen, maar die zijn ook erg geïnstitutionaliseerd. Er zijn strenge regels voor het gebruik van een opvang: je moet perspectief hebben op een verblijfsvergunning of meewerken aan een terugkeerregeling. Wie hier niet aan voldoet, valt tussen wal en schip. Wij proberen hen op te vangen, in samenwerking met allerlei organisaties zoals de Pauluskerk. Inmiddels hebben we zo’n twintig mensen in en soms buiten Rotterdam kunnen bemiddelen, maar we werken ook landelijk.”
Van der Hoeven noemt het voorbeeld van een Eritrese jongen die uit Duitsland kwam en in Utrecht op straat leefde. Hij wilde absoluut niet terug naar Duitsland, waar hij uitgeprocedeerd was; dan liever op straat. “Hij zat erg in de stress na een aantal weken op straat te hebben geleefd en wist eigenlijk niet hoe het precies zat met zijn procedure in Duitsland. We regelden voor hem drie maanden onderdak; tijd genoeg om tot rust te komen en een oplossing te zoeken. Na twee maanden is hij teruggekeerd naar Duitsland. Vanaf de straat had hij nooit zo’n beslissing kunnen nemen. Dan zie je hoe een goed onderkomen een verschil kan maken.”
Noodzakelijk protest
NOO gaat uit van vier standpunten in zijn werk. Vanaf de straat maakt niemand een volgende stap, zoals ook bovenstaand voorbeeld al aantoonde. Onderdak is een basisrecht. Onderdak ontnemen kan geen politieke keuze zijn. En: solidair zijn is een noodzakelijk protest. Op Instagram wordt dit als volgt uitgelegd: ‘De verschillen tussen mensen met en zonder verblijfsvergunning worden steeds onrechtvaardiger. Wie in Nederland geboren is met een Nederlands paspoort heeft veel meer rechten en voordelen dan iemand die elders geboren wordt. Onderdak geven is daarom ook een vorm van protest. Een mooi solidair protest dat niet eens echt rebels is. Want het mag gewoon.’
Van der Hoeven stelt dat alle commotie rondom de wetswijziging niet direct negatieve invloed heeft op het werk van NOO. “In de schil om ons heen is de opvatting: ‘Dit sterkt ons om door te gaan.’ Maar het zal zeker mensen afschrikken om iets te doen voor deze doelgroep, ze zullen angstiger worden. We horen nu verhalen van ongedocumenteerde schoonmakers die geen nieuw contract krijgen en over huisbazen die niet meer aan hen willen verhuren. Dus in het algemeen zal de uitwerking wel ons werk belemmeren. Ook door het taalgebruik dat nu gemakkelijk gehanteerd wordt, zoals ‘illegalen’. Dat is stigmatiserend en negatief. Het is ontmoedigend.”