“Over de notabelen van de afgelopen eeuwen is genoeg te vinden in de stadsarchieven, maar niet over deze mensen.” Stichting Walk of Life tekent de levensverhalen op van mensen zonder familie en vrienden. “Ze hebben allemaal, zonder uitzondering, een heel bijzonder verhaal.”
Tekst: Astrid van Unen
“Een van de eerste dingen die ik deed als vers aangetreden ombudsman in Amsterdam, was me verkleden als dakloze om een daklozenuitkering aan te vragen”, vertelt oud-ombudsman en voormalig regeringscommissaris Arre Zuurmond (1959). “Om te zien wat er dan gebeurde als je in zo’n proces terechtkomt. Buitengewoon intrigerend. Ik ontmoette in die tijd veel mensen zonder netwerk, veel hoarders en erg eenzame mensen. Die hebben vaak ook aparte problemen met de overheid.”
Op een dag ontmoette Zuurmond Theo, een ex-dakloze man die in conflict raakte met het waterbedrijf Waternet. Bij de ombudsman kreeg Theo aanvankelijk ongelijk, maar bij nader inzien bleek de schuld niet helemaal bij hem te liggen. “Theo had een hele grote mond en kon goed schelden, maar als je daaraan voorbijging, zat er eigenlijk een hele lieve oude man.” Zuurmond zorgde ervoor dat Theo er financieel weer bovenop kwam en dat zijn gebit gesaneerd werd. Elk half jaar trakteerde hij hem op een biertje. De man had geen familie of vrienden, en op een dag vroeg hij Zuurmond of hij hem wilde begraven. Theo had niet lang meer te leven.
“Ik wist niet veel van Theo. Na zijn overlijden ben ik in zijn huis gaan kijken. Dat was erg verwaarloosd. Nog gezocht naar muziek, maar daarvan was niets te vinden. In het bevolkingsregister heb ik naar zijn familie gezocht. Ik heb zelf muziek uitgekozen, onder andere ‘Miserere Nobis’ [Heb medelijden met ons, red.] van de componist Charles Gounod. Uiteindelijk heb ik een klein afscheidswoord geschreven en dat tijdens een eenzame uitvaart in een lege kerk, waarbij alleen een begrafenisondernemer aanwezig was, uitgesproken.”
Zuurmond nam een foto van zijn afscheidswoorden en plaatste die op Twitter. De post werd 500.000 keer gelezen. Deze eenzame uitvaart was de aanleiding voor de oprichting van Walk of Life, een website met “levensverhalen van mensen met verbroken netwerken”. De gedachte is dat iedereen wordt geboren binnen een ‘netwerk’, een gezin. Als het bij iemand misgaat in het gezin en daar geen vrienden voor in de plaats komen, spreek je van een ‘verbroken netwerk’.
Vastlopen in bureaucratie
Zuurmond was tot juli 2024 regeringscommissaris Informatiehuishouding. In dit kader organiseerde hij een bijeenkomst “voor allerlei bobo’s” in de Pauluskerk. “Ik wilde hen de realiteit een beetje laten proeven, ruiken en zien.” Directeur-predikant Martijn van Leerdam (1984) is benieuwd: “En hoe was dat?” Zuurmond: “Ik had straatarts Michelle van Tongerloo gevraagd een verhaal te vertellen over waar zij vastloopt in de bureaucratie en er zaten echt mensen in de zaal te huilen. Voor dit soort dingen doen we het. Niet voor al die abstracte mensen in die abstracte torens.”
Het dubbelinterview met Zuurmond en Van Leerdam vindt plaats op de dag dat het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bekendmaakt dat het aantal daklozen in Nederland weer is gestegen: van 30.000 in 2023 naar 33.000 in 2024. Op dit punt vinden de heren elkaar: de zorg voor de kwetsbare medemens.
Dominee Van Leerdam staat met de voeten in de klei en komt sinds zijn aantreden in de Pauluskerk, midden 2023, verfrissend vaak luid en duidelijk op voor dak- en thuisloze mensen. Bij domineeszoon Zuurmond loopt die betrokkenheid als een rode draad door zijn leven: “Ik heb een beetje een linkse, activistische achtergrond.” Zo richtte hij begin deze eeuw de Kafkabrigade op, een onafhankelijke, non-profit onderzoeksinstelling die probeert mensen die vastlopen in de bureaucratie te bevrijden uit de wirwar aan regeltjes.
Sociaal testament
Tijdens een wandeling met drugspastor Zwanine Siedenburg in Amsterdam sprak Zuurmond met haar over het verdriet om iemand zonder familie of vrienden te moeten begraven zonder zijn of haar levensverhaal te kennen. Ze vroegen zich af: waarom niet bij leven zo’n verhaal optekenen?
En dus verzamelen sinds 2023 vrijwilligers voor Walk of Life de levensverhalen van kwetsbare medemensen: dak- en thuisloze, drugsverslaafde en ongedocumenteerde mensen. Eerst in Amsterdam en inmiddels ook in Haarlem, Apeldoorn, Utrecht en sinds kort in Rotterdam. In de Maasstad gebeurt dat onder leiding van Zuurmond, voorlopig vanuit de Pauluskerk. Nieuwe vrijwilligers krijgen eerst een intake in de Pauluskerk en daarna een training. Ze hoeven geen schrijversvakschool of journalistiek te hebben gestudeerd, de interviews verlopen volgens vastgestelde vragen, waarna de vrijwilliger het verhaal schrijft “vanuit het hart”.
Deze zogenoemde sociaal testamenten worden mét portretfoto opgeslagen in een database en na overlijden ook in de betreffende stadsarchieven. Bij overlijden zorgt het levensverhaal voor een persoonlijke uitvaart; de portretfoto voor het gezicht. De geïnterviewden kunnen ook hun uitvaartwensen doorgeven: muziekvoorkeuren en of ze begraven of gecremeerd willen worden.
In de stadsarchieven kunnen historici over honderd jaar nog lezen hoe deze kwetsbare medemensen in hun stad hebben geleefd. “Over de notabelen van de afgelopen eeuwen is genoeg te vinden in de stadsarchieven,” zegt Zuurmond, “maar deze mensen, die ook onderdeel zijn van onze gemeenschap, zijn letterlijk niet gedocumenteerd. Terwijl ze allemaal, zonder uitzondering, hele bijzondere verhalen hebben.” Zuurmond droomt ervan om het project wereldwijd uit te rollen, omdat er overal in de wereld eenzame uitvaarten plaatsvinden. “Het heeft simpelweg met beschaving te maken”, zegt hij. “Je blijft voor elkaar zorgen.”
Stapels ongeopende brieven
Toen Zuurmond aanklopte bij de Pauluskerk voor Walk of Life, was Van Leerdam een en al oor. “Ik had al over het project gehoord”, vertelt Van Leerdam, die drugspastor Siedenburg eveneens kent, uit de periode dat hij in Amsterdam-Nieuw-West een kerk leidde. “Ik heb zelf ook weleens met een uitvaartbegeleider en één buurman bij een kist gestaan. Dat is hartverscheurend.”
“In Rotterdam liep jaren geleden een project om iedereen die eenzaam was te bezoeken”, vertelt Van Leerdam over het gemeente-initiatief dat ontstond nadat Beppie de Bruin in 2013 bij toeval door de politie thuis dood werd gevonden, samen met stapels ongeopende brieven die wel tien jaar oud waren. “Het was niet okee dat dit gebeurde, maar hoe pak je dit op een effectieve manier aan?” Zuurmond: “Een ambtenaar op eenzame mensen afsturen lijkt me niet de beste manier.” Van Leerdam: “Maar het was in elk geval iets.”
De levensverhalen van stichting Walk of Life hebben betekenis. Zuurmond noemt de vraag ‘Wat heb je geleerd van het leven en wat wil je anderen meegeven?’ als belangrijkste. “Elk leven heeft zin gehad en een deel van die zin is dat je iets van het leven kan vertellen aan anderen.” Van Leerdam: “Een soort morele boodschap, zou je kunnen zeggen.” Zuurmond zegt dat het ook gewoon een ervaring kan zijn.
“Een plat antwoord is: ‘Elke dag schijnt de zon, je moet ‘m alleen zien.’ Maar een van de geïnterviewden zei bijvoorbeeld: ‘Luister, ik dacht dat alle mensen slecht waren, maar ik heb geleerd dat er een aantal ook goed is.’ Wat ik vooral interessant vind, is dat zo’n gesprek uitlokt om te reflecteren en te horen dat ze iets van waarde hebben. Die gesprekken werken ook een beetje helend. Het lijkt wel een nieuwe vorm van pastoraal werk. De kerk is veel minder belangrijk geworden in onze samenleving, maar mensen hebben wel behoefte aan betekenisgeving.”
Profetische stem
Voor Van Leerdam hebben de levensverhalen vooral een religieuze betekenis. “We zijn allemaal gewild en geliefd. Het luisteren naar levensverhalen van mensen die door de goegemeente niet worden gezien en beetje met de nek worden aangekeken, is participeren in het scheppende werk van God. Als je probeert te kijken naar de levensverhalen van de meest kwetsbare mensen, dan probeer je te kijken door de ogen van God. Te kijken naar wat werkelijk van waarde is. Dan kijk je op een heel andere manier naar de samenleving, naar de gangbare normen en waarden, de structuren, de macht. Dat valt allemaal weg, al die façades.”
Zuurmond, lachend: “Daar had Trump wel moeite mee, toen bisschop Budde dat verzoek deed bij zijn inauguratie.” Van Leerdam: “Dat is precies waar het wringt, altijd, in het gesprek tussen zingeving en religie aan de ene kant en machtspolitiek aan de andere kant. Zeker bij zo’n onverholen machtspoliticus als Trump. Maar wel vervolgens de kerk en de bijbel gebruiken als legitimatie. Schandalig. Je merkte dat Budde dit als bisschop best spannend vond om te zeggen, maar ze deed het toch. Dat je dat doet, oog in oog met zo’n nieuwe koning, dat is lef hebben. Zo’n profetische stem is een goed voorbeeld voor geestelijk leiders wereldwijd.”
Walk of Life
F.* was een van de eerste mensen die voor Walk of Life werd geïnterviewd, door Zwanine Siedenburg. De 49-jarige F. werd op zijn zestiende de straat op gestuurd. In zijn land van herkomst woedde een burgeroorlog, maar ook thuis was het niet veilig. Uiteindelijk belandde F. in Nederland, waar hij een kleurrijk leven leidde. Hieronder zijn verhaal.
“In Rotterdam heb ik veel leuke dingen meegemaakt. Ik ging werken bij het Rotterdamse Filmfestival. Ze dachten dat ik vrijwilliger was en wilden mijn reiskosten vergoeden. Toen ze hoorden dat ik dakloos was, zijn ze me gaan helpen. Ik kon drie maanden bij een man wonen. Daarna woonde ik op de Oostzeedijk, via Humanitas, begeleid wonen. Ik deed het goed op school, op de MTS. Ik leerde werktuigbouwkunde. Ik zou naar de TU gaan, maar kreeg geen studiefinanciering, omdat mijn ouders geld zouden hebben. Maar zij wilden niet betalen. Ik heb toen wel geprotesteerd, maar ze zeiden ‘wet is wet’. Toen ben ik mijn huis kwijtgeraakt.”
Het ging nog verder mis. F.: “In 2008 werd ik psychotisch, ze wisten niet wat ik had. Het was zo erg dat ik van de Erasmusbrug ben gesprongen. De ambulance kwam en ik kreeg pilletjes. Ik werd toen wel goed geholpen. Maar toen ging ik alcohol drinken. Uiteindelijk ben ik in de psychiatrie beland, vrijwillig opgenomen. Daarna sloten de deuren.” Inmiddels gaat het beter met F. “Ik heb een woning, beschermd wonen. Het is een studio, maar ik wil een eigen huis, ik ben Rotterdammer. Ik wil mijn kinderen bij me kunnen hebben.”
Wat heeft F. geleerd van het leven? “Om het negatieve om te schakelen naar het positieve. Ik ben een persoon die niet klaagt. Mijn levensles is dat jongeren vroeger harde werkers waren, ook al hadden ze rijke ouders. Dat was een goede jeugd. Tegenwoordig willen ze niks, ze zitten op een app. Ze zijn lui. Ik zou dan ook willen zeggen: werk hard voor je geld. Zet die mobiel uit.”
F. is fan van Bob Marley. Als hij ooit begraven wordt, wil hij dat zijn muziek gedraaid wordt.
(* De volledige naam en herkomst van F. is bij de redactie bekend.)